Abzakh dialect
Абзахский адыгейский диалект | |
---|---|
Родной для | Россия |
Этническая принадлежность | Шапсуги |
Северо-Западный Кавказ
| |
Коды языков | |
ИСО 639-3 | – |
глоттолог | abad1240 |
The Abzakh dialect ( Adyghe : Абдзахабзэ ; Kabardian : Абдзахэбзэ ) is one of the Adyghe language dialects. [ 1 ] На абзахском диалекте говорят абзахи , являются одними из крупнейших черкесских народов в диаспоре за пределами Республики Адыгея , которые, наряду с шапсугами .
Фонология
[ редактировать ]Безнаддувные [ постальвеолярные свистящие аффрикатные согласные ч [t></ʃ] и чъ [t͡ʂ] в большинстве адыгейских диалектов (например, темиргойском) превратились в ش ɕ] и شъ [ʂ] в абзахском диалекте. [ 2 ]
Значение | Abzakh dialect | Стандартный адыгейский | Кабардинский стандарт | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Кириллица | НАСИЛИЕ | Кириллица | НАСИЛИЕ | Кириллица | НАСИЛИЕ | |
деревня | щылэ | отлично | год | t͡ʃəɮa | год | ʒəɮа |
копье | пш | пɕə | пч | pt͡ʃə | ну давай же | бэ |
козел | пщен | паан | пшеница | пцана | Бьен | бань |
козел | ашъэ | ааа | ачъэ | аːt͡ʃа | да | ааа |
ночь | щэщ | ɕaɕ | чэщы | t͡ʃaɕə | да | ʒaɕ |
корова | что | ɕам | почему | ты мне | кормить | Я |
дерево | ночь | ʂəɣ | расходы | t͡ʂəɣə | падать | ʒəɣ |
спать | Занятый | ʂəjan | Это круто | t͡ʂəjan | брат | Эджан |
бежать | шъэн | ʂан | сколько | тан | Генерал | ʒан |
холодный | шъыӏэ | ʂəʔа | чъыӏэ | t͡ʂəʔа | щӏыӏэ | ɕʼəʔa |
быстрый | шъыкӏай | ʂət͡ʃaːj | чъыкӏай | t͡ʂət͡ʃaːj |
В абзахских диалектах существуют палатализованная гортанная остановка [ʔʲ] ⟨ӏь⟩ и альвеоло-небный отрывной фрикативный звук [ɕʼ] ⟨щӏ⟩ , которые соответственно соответствуют кӏ [tʃʼ] и чӏ [t͡ʂʼ] в других адыгейских диалектах. [ 3 ] [ 4 ]
Значение | Abzakh dialect | Стандартный адыгейский | Кабардинский стандарт | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Кириллица | НАСИЛИЕ | Кириллица | НАСИЛИЕ | Кириллица | НАСИЛИЕ | |
стоит | ӏьэт (ӏет) | ʔʲat | чӏэт | t͡ʃʼat | щӏэт | ɕ'at |
сидит | ӏьэс (ӏес) | ʔʲкак | чӏэс | тас | щӏэс | ɕ'как |
ложь | ӏьэлъ (ӏелъ) | ʔʲaɬ | Эӏелъ | t͡ʃʼaɬ | щӏэлъ | ɕ'aɬ |
выйти | ӏьэкӏын (ӏекӏын) | ʔʲat͡ʃʼən | чӏэкӏын | t͡ʂʼat͡ʃʼən | ||
мальчик/молодой человек | ӏьалэ (ӏялэ) | ʔʲaːla | кӏалэ | t͡ʃʼaːɮa | щӏалэ | ɕʼaːɮa |
сожалеть | ӏьэгъожьын (ӏегъожьын) | ʔʲaʁʷaʑən | кӏэгъожьын | t͡ʃʼaʁʷaʑən | щӏегъуэжын | ɕʼeʁʷaʒən |
назад | Ɛyb (ìb) | ʔʲab | кӏыб | t͡ʃʼəb | щӏыб | ɕʼab |
немного | маӏьэ (маӏе) | маːʔʲа | макӏэ | maːt͡ʃa | мащӏэ | маːɕʼа |
спросить | ӏьэупщӏэн (ӏеупщӏэн) | ʔʲawpɕʼан | кӏэупкӏэн | t͡ʃawpt͡ʃan | щӏэупщӏэн | ɕʼawpɕʼan |
гость | да (да) | ħaːʔʲa | хьакӏэ | Чата | хьащӏэ | ħaːɕʼa |
все | заӏь (заӏ) | zaːʔʲ | зэкӏэ | зата | псори | псори |
поститься | нэӏьын (нэӏен) | наʔʲəн | нэкӏын | натцэн | нэщӏын | наɕʼən |
двадцать | черный (черный) | tʷʼaʔʲə | тӏокӏы | чтобы tʷʼat͡ʃʼ | немного | tʼoɕʼ |
мыть | тхьаӏьын (тхьаӏын) | tħaːʔʲən | тхьакӏын | tħːt͡ʃʼən | тхьащӏын | tħaːɕʼên |
вопрос | упщӏэ | wpɕʼa | упкӏэ | wpt͡ʃʼa | упщӏэ | wpɕʼa |
новый | щӏэ | ɕʼа | кӏэ | тапа | щӏэ | ɕʼа |
место | щӏыпӏэ | ɕʼapʼa | чӏыпӏэ | t͡ʂʼəpʼa | щӏыпӏэ | ɕʼapʼa |
под | щӏэгъ | ɕʼaʁ | чӏэгъ | t͡ʂʼaʁ | щӏагъ | ɕʼaːʁ |
земля | щӏыгу | ɕʼəɡʷ | чӏига | т͡ʂʼəɡʷ | щӏыгу | ɕʼəɡʷ |
зима | щӏымафэ | ɕʼamaːfa | кӏымафэ | t͡ʃʼəmaːfa | щӏымахуэ | ɕʼəmaːxʷa |
железо | гъущӏы | к ʁʷəɕʼ | гъучӏы | ʁʷət͡ʂʼə | гъущӏы | к ʁʷəɕʼ |
Уникальные слова
[ редактировать ]Слово | Адыгейский | Кабардинский стандарт | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
Стандартный адыгейский | Абзах | |||||
НАСИЛИЕ | Кириллица | НАСИЛИЕ | Кириллица | НАСИЛИЕ | Кириллица | |
что | барьер | что | грустно / с | что/что | сыт | набор |
почему | звук | в моче | ħaː / zaːrə | ч/зары | сыт щхьэкӏэ | sət ɕħat͡ʃʼa |
он/она/оно/то/это | аɕ моɕ мəɕ | ащ мощ мыщ | мой тоже | ай мой мый | aːbə mobe məba | абы мобы мыбы |
вот так/это | aɕfad məʃfad | зольный мишд | айфад маджфад | если бы мойфед | aːpxʷad məpxʷad | апхуэд мыпхуэд |
около | даа | ну давай же | желтый | день | ну давай же | сказать |
себя | дааа | ежь | ой | ей | джаз | след |
гореть | останавливаться | Стын | ты | сын | сын | ты |
Грамматические различия
[ редактировать ]Инструментальный корпус
[ редактировать ]В хакуринохабльском поддиалекте Абзаха творительный падеж имеет суффикс -мӏе (-mʔʲa) или -ӏе (-ʔʲa) в отличие от других диалектов, имеющих суффикс -мкӏэ (-mt͡ʃa) или -кӏэ (-t͡ʃa).
- Khakurinokhabl : ӏялэр Адыгэбзэ ӏе мэгущаӏэ ↔ Standard: Кӏалэр Адыгэбзэ кӏэ мэгущаӏэ – "The boy speaks (using) Adyghe language".
- Khakurinokhabl : Къэлэмы мӏе сэтхэ ↔ Standard: Къэлэмы мкӏэ сэтхэ – "I write (using) with the pencil".
Обратный префикс
[ редактировать ]В стандартном адыгейском языке приставка зэкӏэ- означает «назад». В абзахском диалекте это зэӏе-.
- Abzakh : ӏялэр зэӏекӏо ↔ Standard: Кӏалэр зэкӏэкӏо – "The boy walks backward".
- Abzakh : ӏялэр зэӏеплъэ ↔ Standard: Кӏалэр зэкӏаплъэ – "The boy looks backward".
Под префиксом
[ редактировать ]В стандартном адыгейском языке приставка чӏэ- означает «под» (в сторону «под»). В абзахском диалекте это ӏе-.
- Abzakh : Шъыгым ӏес ӏялэр ↔ Standard: Чъыгым чӏэс кӏалэр – "The boy sits under the tree".
- Abzakh : ӏанэм ыщӏэгъ ӏеплъ ↔ Standard: ӏанэм ычӏэгъ чӏаплъ – "Look under the table".
- Abzakh : Лӏыр тучаным ӏехьэ ↔ Standard: Лӏыр тучаным чӏахьэ – "The man enters the shop".
Пример текста
[ редактировать ]НАРТ САУСЫРЫКЪОРЭ ИНЫЖЪЫМРЭ :
Саусырыкъо ахэмытэу нартхэр былымыхьэ кӏогъагъэх. Былымхэр къагъоти, къежьэжьыхи Къойданэм къэсыгъэх. Саусырыкъо дэмысыгъэу щытыти, къыхэкӏижьи, янэ дэжь къихьажьыгъ.
— Сыгъашх, тян, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Сыгъашх, сыгъашх оӏо зэпыты, ущыс, модыкӏэ нартыхэр былым къахьи , Къойданым къэсыжьыгъэх, — къыриӏуагъ янэ.
Нартымэ сырямыгъусагъэми, ащ къахьырэмэ анахьышӏуӏомкӏэ садэгощэн, тян, — ыӏуагъ.
Пӏэстэ шыӏэ щтыгъ, лы жъогъэ щтыгъ, щыбжьый-шыгъу атетэкъуагъэу ӏанэм къытыригъэуцуагъэх янэ. Саусырыкъо пӏастэр ыфызи, псыр къыӏифыгъ, лыр ыутхыпкӏи мылыхэр къыпигъэтэкъуи ышхыгъ.
— Ныбжьи нахь дэгъоу сыбгъэшхагъэп, тян, — ыӏуи къикӏижьыгъ.
Саусырыкъо Тхъожъыем къытетӏысхьи, Къойданым кӏонэу ежьагъ. Саусырыкъо къакӏоу нартхэм залъэгъум, шӏэныгъэ иӏэу зы лӏы горэ ахэтыти: «Саусырыкъо мыгъо цӏыкӏур къэкӏозы, «фэсыжь апщи, нартхэ», зиӏокӏэ «тхьэуегъэпсэу» — шъуӏо нахь, «ахад» — шъумыӏо», — къариӏуагъ.
Зэриӏуагъэм фэдэу, тыдэкӏэ ахэхьагъэми «тхьэуегъэпсэу» къыраӏуагъ нахь, «ахад» къыраӏуагъзп.
Етӏанэ, Саусырыкъо губжъи, ежь зыфиӏорэр къыдэхъоу щытыти, щэщищ гъурӏи зишӏи шыӏэм зэтыригъэлӏагъэх.
— Мэшӏо тӏэкӏу тэзгъэгъотырэр ӏэхьэгъу тшӏыщт зы ӏахьэкӏэ. — аӏуагъ нартымэ.
— Сз шъозгъэгъотыщт, — ариӏуи, тау-таш горэм ӏугъо тӏэкӏу къыдихэу ылъэгъугъэти, Саусырыкъо ащ кӏуагъэ.
Лэгъупышхом лы илъэу, пхъэцэӏитӏу, зы инырэ, зы цӏыкӏурэ пэлъэу, иныжъыри ащ къещэкӏигъэу пэӏулъэу къыӏухьагъ.
Машӏом икъыпэхыкӏэу хъущтыр Саусырыкъо ымышӏэу егупшысэу щытызэ, Тхъожъыер къэгущыӏи: «Уишыӏядзэ къыӏехи, упкӏэ цуакъэ сфэшӏ. Бажьэм фэдэу зызгъэзэщт, цызэм фэдэу сыкъэкӏощт, лъэгонжэмышъхьэкӏэ зесыдзыхынызы, пхъэцакӏэ иным уемыӏэу, цӏыкӏур къашти, тхьыны тыкӏожьыщт, — къыриӏуагъ.
Ишыӏядзэ къыӏихи, упкӏэ цуакъэ фишӏыгь. Къекӏуалӏи, Тхъожъыем лъэгонжэмышхьэкӏэ зыридзыхыгъ. Саусырыкъо пхъэцэкӏэ цӏыкӏум еӏэ шӏошӏызэ, иным еӏи, иныжъым тыригъафи, къыгъэущыгъ. Къэӏаби, Саусырыкъо рилъэшъохи шыр шъхьартӏупщэу хъугъэ, Саусырыкъуи иныжъым ипӏэшъхьагъ ӏилъхьагъ.
— Сыд уилъэгъунэу укъызыфэкӏуагъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.
— Шыӏэ тылӏэти мэшӏо тӏзкӏу схьынэу сыкъэкӏуагъ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.
— Тыдэ укъикӏирэ?
— Нарты сыкъекӏи, — риӏуагъ.
— Саусырыкъо ихьэгьо-шӏагъохэмэ ашышэу зы къаумэ къысаӏуи, устӏупщыжьыщт, — ыӏуагъ иныжъым.
— Саусырыкъо ихьэгъо-шӏагъомэ ащышэу сэ зэхэсхыгъзу зы къаумэ къыосӏон, ау сэ ежь слъэгъугьахэп, — ыӏуагъ. — Саусырыкъо жьан щэрэхъыр къушъхьэм дарегъэхьые, къырарегъэфыхи, копкъышъхьэкӏэ еозы дефыежьы.
Саусырыкъо дихьыен ылъэкӏыщтэпти, ежь иныжъым жьан щэрэхъыр къушъхьэм дихьий, Саусырыкъо къырыригьэшэхыгъ. Иныр копкъышъхьэӏе къеуи, къыдифыежьыгъ.
— Ащ пэмыӏеу пшӏзрэ щыӏэмэ, къаӏо, — ыӏуагъ иным.
— Цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу егъэплъызы, ыжэ кӏоцӏ делъхьазы егъэкӏуасэ аӏоу зэхэсхыгъэ, — риӏуагь.
Иныжъым цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу ыгъэплъи, ыжэ дилъхьи, ыгъэкӏосагъ.
— Сӏукӏоцӏ хъутэ-плъытэщти, ыгъэусэни, сигъэтхъэжьыгъ. Ай нэмыӏеу сы пшӏэрэ? — ыӏуи къеупщӏыгъ.
— Ай нэмыӏеу, псыр егъажъо, псы жъуагъэм хэгьуалъхьэзы зегъэпскӏы.
Иныжъым гъоплъэ хьэкъуашъокӏэ псыр къыгъажъуи, машӏор ӏешӏыхьагъэу хэгъуалъхьи зигъэпскӏыгъ.
— Шъохъу-тӏэхъум сигъалӏэщтыгъ, сыдэу ӏэзэгъу шӏагъо къысэпӏуагъ, сиӏял, — къыриӏуагъ. — Джыри сыд ышӏэу зэхэпхыгъэр?
— Ай нэмыӏеу, ыхыкъын къэсэу псым зыхигьэщтыхьати, щэщ-мэфищэ хэтыщтыгъэ, етӏанэ къыкъутэти къыхэкӏижьыщтыгъ, — аӏоу зэхэсхыгъэ.
— Адэ ар таущытэу ыгъэщтытыгъэ, сыд ышӏэщтыгъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.
— Сшӏэрэп, зыгорэ еӏошъы псыр егъэщты аӏоу зэхэсхыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.
— Адэ къэшӏи, мэхъумэ тегъэплъ.
— Псым хэуцу, — ыӏуи ытыкъыны къэсэу псым хигъэуцуагъ.
Ежь Саусырыкъо ышӏэу щытыти, щэщищым къэхъущт щтырыгъуӏир къышӏи, иныжъыр хигъэщтыхьагъ.
— Къеӏ, — ыӏуи къызеӏэм, мылыр къыгъэцӏацӏэу, къыгъачэу хъугъэ.
— Зэ зыгъэбыяу, щыгъупшагъэ сшӏыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Саусырыкъо мылыр къыхичыти, псы къытыригъэлъадэщтыгъ, хьауарзэ хитакъоти, ыгъзщтыжьыти, къытыригъэсэжьыщтыгъэ.
Ащ фэдэу ышӏи: — Къеӏ, нныжъ, —зыреӏом, къьыкӏаӏи шъхьзкӏэ мылыр къыфэгъэхъыягъэп.
См. также
[ редактировать ]- Хакучи-адыгейский диалект
- Кфаркамский адыгейский диалект
- Bzhedug Adyghe Dialect
- Шапсугский адыгейский диалект
- Басланейский диалект
Ссылки
[ редактировать ]- ↑ Абзахский диалект. Архивировано 18 мая 2015 г. в Wayback Machine (на французском языке).
- ↑ Спирантизация аффриката. Архивировано 13 июля 2015 г. в Wayback Machine (на русском языке).
- ^ Переднеязычные мягкие шипящие аффрикаты дж, ч, к1 Archived 2015-07-13 at the Wayback Machine (in Russian)
- ^ Переднеязычные твердые шипящие аффрикаты дж, чъ, ч1 Archived 2015-12-22 at the Wayback Machine (in Russian)